Σχολικός Εκφοβισμός. Κι όμως υπάρχει! (α' μέρος)

    Με αφορμή τα όσα έγιναν πριν λίγο καιρό σε σχολείο της Αμερικής, που ομολογώ πως με φόβισαν (αν και έχω τελειώσει χρόνια το σχολείο), αποφάσισα να γράψω λίγα λόγια για το φαινόμενο της βίας στα σχολεία. Δεν γνωρίζω εάν η τραγωδία στις ΗΠΑ προκλήθηκε από ένα παιδί που έχει βιώσει τον σχολικό εκφοβισμό, θα μπορούσε όμως! Θα σας φαινόταν περίεργο αν ακούγατε πως αυτό που όπλισε το χέρι του μαθητή ήταν οι κοροϊδίες, η απόρριψη, το ξύλο, ή ακόμα και η σεξουαλική παρενόχληση κάποιου ή κάποιων συμμαθητών του; Ή, απ' την άλλη, η επίθεση με όπλο θα ήταν απρόσμενη εξέλιξη για ένα παιδί που εκφοβίζει τους συνομηλίκους του, που έχει μεγαλώσει σε ένα βίαιο ή χωρίς όρια περιβάλλον, ή που οι ζαβολιές του δεν έχουν καμία συνέπεια; Επειδή λοιπόν όλα είναι πιθανά, θα ήθελα να σας προσκαλέσω να δούμε από πιο κοντά τι είναι ο σχολικός εκφοβισμός.
     <<Ο σχολικός εκφοβισμός ορίζεται ως μια επιθετική, εμπρόθετη πράξη ή συμπεριφορά, μια συστηματική κατάχρηση εξουσίας που εκδηλώνεται από ένα άτομο ή μια ομάδα ατόμων σε επαναλαμβανόμενη βάση ενάντια σε ένα θύμα που δεν μπορεί να υπερασπιστεί εύκολα τον εαυτό του >>. Όπως αναφέρεται και στον ορισμό, προκειμένου να χαρακτηριστεί μια επιθετική πράξη ως σχολικός εκφοβισμός είναι απαραίτητη η παρουσία τριών στοιχείων: της πρόθεσης εκ μέρους του δράστη, της επανάληψης και της ανισότητας, είτε στον αριθμό, είτε στη δύναμη. Τα είδη του σχολικού εκφοβισμού είναι:

• Άμεσος ή σωματικός
• Έμμεσος ή κοινωνικός 
• Λεκτικός 
• Οπτικός 
• Εκβιασμός
• Σεξουαλικός
• Ρατσιστικός
• Ηλεκτρονικός

    Σ' αυτό το σημείο θεωρώ χρήσιμο να αναφέρω ότι οι επιστημονικές έρευνες στο συγκεκριμένο πεδίο "προτείνουν" διάφορα ψυχολογικά και κοινωνικά προφίλ τόσο για τα παιδιά- θύτες (αυτά που εκφοβίζουν), όσο και για τα παιδιά- θύματα του εκφοβισμού. Τα προφίλ αυτά δεν είναι παρά τάσεις, χαρακτηριστικά που φαίνεται πως είναι κοινά σε μεγάλο αριθμό περιπτώσεων και σε καμία περίπτωση δεν πρέπει να χρησιμοποιούνται με κλειστά τα μάτια. Πχ., αν το παιδί μου ή ο μαθητής μου έχει χαρακτηριστικά ή συμπεριφορές είτε θύτη είτε θύματος, αυτό δεν σημαίνει απαραίτητα ότι εκφοβίζει ή εκφοβίζεται αντίστοιχα. Οι έρευνες είναι ένα χρήσιμο ε ρ γ α λ ε ί ο, και η κάθε περίπτωση πρέπει να εξετάζεται χωρίς προκαταλήψεις. Ωστόσο, προτείνω να δούμε κάποια συμπεράσματα ερευνών πάνω στον σχολικό εκφοβισμό.
    Όσον αφορά τα παιδιά που εκφοβίζουν συμμαθητές τους, το μεγαλύτερο ποσοστό είναι αγόρια, λιγότερο συχνά μικτές φυλετικά ομάδες και πιο σπάνια κορίτσια. Επιλέγουν να πειράζουν συνομηλίκους ή πιο νεαρά από αυτούς παιδιά, με μικρότερη σωματική διάπλαση από τα ίδια. Η συμπεριφορά τους μπορεί να κατευθύνεται και προς συνομηλίκους, αλλά και προς ενήλικες. Έχουν θετική στάση απέναντι στη βία, χαρακτηρίζονται ως παιδιά παρορμητικά, με χαμηλή ενσυναίσθηση, θετική αυτοεικόνα, ζωηρά και με χαμηλές σχολικές επιδόσεις. Συνήθως δυσκολεύονται να διακρίνουν τη διεκδικητικότητα από την επιθετικότητα, επιθυμούν να υποτάσσουν και να ελέγχουν, ενώ αντλούν ικανοποίηση, κύρος και υλικά οφέλη με το να βλάπτουν τους άλλους. Το γεγονός ότι έχουν αναπτυγμένες κοινωνικές δεξιότητες, χαμηλά επίπεδα άγχους και το ότι περιβάλλονται από μια ''κλίκα'' τους δίνει την εικόνα του δημοφιλούς παιδιού, και σίγουρα πιο δημοφιλούς από το παιδί που εκφοβίζουν. Παρ' όλ' αυτά, διακατέχονται από αισθήματα ανεπάρκειας, χαμηλή αυτοεκτίμηση και χαμηλό πνεύμα συνεργασίας. 
    Απ' την άλλη μεριά, τα παιδιά που εκφοβίζονται, ή αλλιώς που πέφτουν θύματα σχολικού εκφοβισμού, συνήθως αναφέρονται στη βιβλιογραφία ως ντροπαλά, ήσυχα, μοναχικά παιδιά που απολαμβάνουν το σχολείο λιγότερο από τους συμμαθητές τους. Η χαμηλή αυτοεκτίμηση, οι ανασφάλειες, η αρνητική αυτοεικόνα, σε συνδυασμό με ελλιπείς κοινωνικές δεξιότητες, χαμηλό πνεύμα συνεργασίας και χαμηλά επίπεδα διεκδικητικότητας έχουν σαν αποτέλεσμα τα θύματα της ενδοσχολικής βίας να έχουν λίγους ή καθόλου φίλους και πολύ χαμηλή δημοτικότητα ανάμεσα στους συμμαθητές του. Η συνήθης αντίδρασή τους στις δυσκολίες είναι το κλάμα, διατηρούν αρνητική στάση απέναντι στη βία, ενώ ήδη από βρεφική ηλικία ήταν φανερά επιφυλακτικά και ευαίσθητα. Αν σε όλα τα παραπάνω προσθέσουμε ότι συχνά είναι πιο αδύναμα απ' τους συνομηλίκους τους ή ξεχωρίζουν από το σύνολο λόγω της διαφορετικότητάς τους (ειδικές ανάγκες, μαθησιακές δυσκολίες ή αντίθετα εξαιρετικές ικανότητες, αλλοδαποί), γίνεται πιο ξεκάθαρο γιατί αποτελούν εύκολους στόχους προς πείραγμα, ή και κάτι σοβαρότερο.
   Οι συνέπειες για ένα παιδί που εμπλέκεται σε επεισόδια βίας στο σχολείο, είτε ως δράστης, είτε ως θύμα, μπορεί να είναι από σοβαρές έως καταστροφικές για τη μετέπειτα ζωή του. Ενδεικτικά, ένα παιδί που εκφοβίζεται μπορεί να εμφανίσει:

• žΣωματικό πόνο/ τραύματα
• Αίσθηση δυσφορίας
• Θλίψη
• Υψηλότερα επίπεδα κατάθλιψης- άγχους- μοναξιάς
• Ψυχοσωματικά συμπτώματα (ενούρηση, στομαχόπονος, εφιάλτες, κρίσεις πανικού)
• Μείωση αυτοπεποίθησης – αυτοεκτίμησης
• Μείωση συγκέντρωσης
• Χειρότερη σχολική επίδοση
• Σχολική άρνηση- σχολική φοβία

Ως ενήλικες, τα παιδιά αυτά είναι πιο επιρρεπή στην κατάθλιψη, με αυξημένες πιθανότητες να συμπεριφέρονται πλέον και οι ίδιοι βίαια. Όσο για τα παιδιά που εκφοβίζουν, όταν φτάνουν στην εφηβεία φαίνεται πως έχουν μεγαλύτερες πιθανότητες για παραβατική/ αντικοινωνική συμπεριφορά και για την εμφάνιση υψηλών επιπέδων κατάθλιψης και άγχους. Στην ενήλικη ζωή δε, τείνουν να χρησιμοποιούν τακτικές εκφοβισμού, βίας και επιθετικότητας, έχουν τάση προς την εγκληματικότητα και συνήθως ανατρέφουν και επιθετικά παιδιά.
    Κλείνοντας, θα ήθελα να επισημάνω πως στόχος του άρθρου δεν είναι η τρομοκράτηση, αλλά η αφύπνιση. Αν το παιδί ή ένας μαθητής μας είναι ζωηρός και ένας άλλος υπερβολικά ήσυχος, αυτό δεν σημαίνει απαραίτητα ότι θα εξελιχθεί σε παιδί που εκφοβίζει ή εκφοβίζεται. Είναι όμως πολύ σημαντικό να είμαστε σε εγρήγορση και να γνωρίζουμε τι εστί σχολικός εκφοβισμός, μιας και η πρόληψη είναι καλύτερη απ' τη θεραπεία. Και γι' αυτό στο τέλος παραθέτω κάποιες ενδείξεις που μπορούν να μας ''μαρτυρήσουν'' πως κάτι δεν πάει καλά...  
Το παιδί ΜΠΟΡΕΙ να είναι θύμα εκφοβισμού όταν…                     

v  Δεν θέλει να πάει στο σχολείο

v  Φοβάται να περπατήσει μόνο του προς το σχολείο

v  Παρακαλάει να πάει στο σχολείο με αυτοκίνητο

v  Απουσιάζει αδικαιολόγητα από το σχολείο

v  Το σκάει από το σπίτι ή το σχολείο, απειλεί ή αποπειράται να αυτοκτονήσει

v  Χάνονται ή καταστρέφονται συχνά τα προσωπικά του αντικείμενα

v  Ζητά παράλογα χαρτζιλίκι ή κλέβει χρήματα

v  Χάνει συχνά το χαρτζιλίκι του

v  Έχει αδικαιολόγητες μελανιές ή πληγές

v  Επιστρέφει συχνά στο σπίτι πεινασμένο γιατί κάποιοι πήραν το φαγητό του

v  Γίνεται νευρικό, απομονώνεται ή χάνει την αυτοπεποίθησή του

v  Αρχίζει να ψευδίζει

v  Αλλάζει χωρίς λόγο την καθημερινή ρουτίνα του

v  Φοβάται να χρησιμοποιήσει το διαδίκτυο ή το κινητό τηλέφωνο

v  Έχει εφιάλτες ή κλαίει αδικαιολόγητα το βράδυ

v  Νιώθει άρρωστο το πρωί

v  Μειώνεται αδικαιολόγητα η σχολική του απόδοση

v  Επιστρέφει συχνά στο σπίτι με σχισμένα ρούχα ή βιβλία

v  Γίνεται ξαφνικά αδικαιολόγητα επιθετικό ή απαιτητικό

v  Φέρεται ξαφνικά άσχημα σε άλλα παιδιά ή τα αδέλφια του

v  Αρνείται να φάει

v  Φοβάται να πει τι το απασχολεί

v  Δίνει απίθανες δικαιολογίες


    Στο β' μέρος του άρθρου θα επεκταθούμε στο ρόλο του δάσκαλου/ εκπαιδευτικού,
αλλά και της οικογένειας στο φαινόμενο του σχολικού εκφοβισμού. Δυστυχώς, η 
βιβλιογραφία του φαινομένου είναι τεράστια.... (συνεχίζεται)

Ειρήνη Κανονίδου
Ψυχολόγος- Ψυχοθεραπεύτρια Gestalt
MSc in Counseling and Psychology
Αλιβέρι, Εύβοια
Τηλ. επικοινωνίας: 2223024737 begin_of_the_skype_highlighting            2223024737      end_of_the_skype_highlighting